Zespół metaboliczny globalnym problemem zdrowia publicznego

Zespół metaboliczny (ZM) to kompleksowy problem zdrowotny, definiowany przez kilka wzajemnie powiązanych czynników metabolicznych, które znacznie zwiększają ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2 oraz chorób układu sercowo-naczyniowego o podłożu miażdżycowym. To zjawisko obserwowane było przez badaczy już w czasach starożytnych, jednak intensywne badania nad jego składowymi rozpoczęły się w XVII wieku.

W kolejnych stuleciach temat ten przyciągnął uwagę takich wybitnych postaci jak holenderski lekarz i anatom Nicolaas Tulp, włoski myśliciel Joannes Babtysta Morgagni, czy polski lekarz Jakub Węgierko. Niemieccy badacze, Hanefeld i Leonhardt, w 1981 roku wprowadzili termin „zespół metaboliczny”, zaś publikacja Geralda Reavena z 1988 roku nazwała czynniki ryzyka sercowo-naczyniowego terminem „zespół X”.

Przełom XX i XXI wieku przyniósł różne definicje ZM, ustalane przez różne organizacje, z odmiennymi kryteriami diagnostycznymi. W 1998 roku Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) zdefiniowała ZM poprzez stwierdzenie insulinooporności, cukrzycy typu 2, nieprawidłowej glikemii na czczo lub nieprawidłowej tolerancji glukozy, łącznie z co najmniej dwoma z kryteriów: podwyższonym stężeniem triglicerydów, obniżonym stężeniem cholesterolu frakcji HDL, mikroalbuminurią, nadciśnieniem tętniczym, oraz otyłością.

W roku 2009 nastąpił przełom, gdy amerykańskie i międzynarodowe organizacje, w tym International Diabetes Federation, National Heart, Lung, and Blood Institute, American Heart Association, World Heart Federation, International Atherosclerosis Society, i International Association for the Study of Obesity, opublikowały ujednoliconą definicję ZM. Zgodnie z tym konsensem, diagnoza ZM może być postawiona na podstawie obecności co najmniej 3 z 5 czynników: otyłość centralna, zwiększona wartość triglicerydów, obniżone stężenie cholesterolu frakcji HDL, podwyższone wartości ciśnienia tętniczego, oraz nieprawidłowa glikemia na czczo.

Dyskusje na temat wartości prognostycznych i diagnostycznych poszczególnych wytycznych trwały przez lata, jednak ujednolicona definicja stanowi krok naprzód w zrozumieniu i skutecznym zarządzaniu zespołem metabolicznym. W obliczu rosnącej liczby przypadków cukrzycy typu 2 i chorób sercowo-naczyniowych, zrozumienie tego zespołu staje się kluczowe dla przyszłości medycyny i zdrowia społeczeństwa.

Pomimo postępującej wiedzy na temat zespołu metabolicznego (ZM), dokładne przyczyny i mechanizmy patofizjologiczne pozostają nie w pełni zrozumiane. Również możliwe powikłania oraz skuteczne metody leczenia stanowią obszary, które wymagają dalszych badań. Wytyczne dotyczące rozpoznania ZM, choć opierają się na opiniach eksperckich, nie zawsze wynikają z prospektywnych klinicznych obserwacji opartych na medycynie opartej na dowodach (EBM).

Jednak koncepcja ZM otwiera drzwi do podejścia całościowego do pacjenta z otyłością. Istotne jest identyfikowanie i modyfikowanie współwystępujących czynników ryzyka sercowo-naczyniowego oraz prewencja ich rozwoju na wczesnym etapie. To podejście staje się kluczowym elementem praktyki medycznej, mając na celu skuteczne zarządzanie ZM.

W 2022 roku Polskie Towarzystwa Naukowe, w tym PTNT, PTLO, PTL, PTH, PTMR, PTMSŻ, sekcja Prewencji i Epidemiologii PTK, „Klub 30” PTK, oraz sekcja Chirurgii Metabolicznej i Bariatrycznej TChP, opublikowały wspólne stanowisko, wprowadzając nową definicję ZM i rekomendacje praktyki klinicznej. Stanowisko to wskazuje zarówno główne składowe ZM, obejmujące stany przedcukrzycowe lub cukrzycę, wysokie prawidłowe ciśnienie lub nadciśnienie tętnicze, dyslipidemię aterogenną, jak i dodatkowe elementy, takie jak upośledzenie funkcji nerek, stłuszczenia wątroby, obturacyjny bezdech senny, niewydolność serca z zachowaną frakcją wyrzutową, zespół policystycznych jajników, przewlekły stan zapalny, aktywacja układu współczulnego, oraz hiperurykemia - wszystkie będące następstwem otyłości.

Opracowanie własne na podstawie: Dobrowolski, P., Prejbisz, A., Kuryłowicz, et. al., Zespół metaboliczny - nowa definicja i postępowanie w praktyce. Stanowisko PTNT, PTLO, PTL, PTH, PTMR, PTMSŻ, sekcji Prewencji i Epidemiologii PTK, "Klubu 30" PTK oraz sekcji Chirurgii Metabolicznej i Bariatrycznej TChP, 2022. Arterial Hypertension, (2), 1-12.

 

Nowe wytyczne otwierają drzwi do bardziej kompleksowego spojrzenia na ZM, integrując zarówno składniki kliniczne, jak i laboratoryjne. Stanowią one krok w kierunku spersonalizowanej opieki medycznej, umożliwiając lekarzom dostosowanie terapii do indywidualnych potrzeb pacjentów. W kontekście dynamicznego rozwoju dziedziny medycyny metabolicznej, nowa definicja i wytyczne są kluczowym narzędziem dla lekarzy, przynosząc nadzieję na bardziej skuteczne leczenie i prewencję zespołu metabolicznego.

Zjawisko zespołu metabolicznego staje się coraz bardziej palącym problemem zdrowotnym na świecie, a dane epidemiologiczne rzucają światło na jego rozprzestrzenianie się. Szacuje się, że w Stanach Zjednoczonych na ZM choruje aż 24% kobiet i tyle samo mężczyzn, przy czym wskaźnik ten rośnie wraz z wiekiem. National Health and Nutrition Examination Survey (NHANES III) wykazało, że objawy ZM występują u aż 47 milionów osób, z czego 40% to osoby w wieku ≥ 50 lat. Alarmujące jest również to, że w latach 2011-2018 częstość występowania ZM znacząco wzrosła, zwłaszcza wśród osób o niskim poziomie wykształcenia.

W populacji europejskiej ZM jest diagnozowany u 36% kobiet i 38% mężczyzn. W Polsce badania przeprowadzone w różnych okresach, takie jak NATPOL, WOBASZ (2003-2005) i WOBASZ II (2013-2014), potwierdzają, że XXI wiek przyniósł znaczny wzrost częstości występowania ZM wśród dorosłych. Szczególnie zauważalny jest ten wzrost wśród mężczyzn w wieku 60-74 lat.

Patofizjologia ZM jest ściśle związana z zaburzeniami wynikającymi z nieprawidłowego stylu życia. Nieodpowiedni sposób żywienia i niska aktywność fizyczna stanowią kluczowe czynniki przyczyniające się do rozwoju otyłości, a w konsekwencji do nieprawidłowego metabolizmu glukozy, oporności na insulinę, podwyższonego ciśnienia tętniczego i zaburzeń lipidowych. Genetyczna podatność na ZM oceniana jest na 20-40% populacji, jednak to styl życia ma decydujący wpływ na ekspresję genotypu warunkującego wystąpienie zaburzeń metabolicznych.

W obliczu tej globalnej epidemii konieczne staje się zintensyfikowanie działań prewencyjnych i edukacyjnych, zarówno na poziomie jednostkowym, jak i społecznym. Świadomość dotycząca wpływu stylu życia na zdrowie metaboliczne musi być promowana, a strategie prewencyjne powinny obejmować szerokie spektrum działań, od edukacji żywieniowej po promocję aktywności fizycznej. Wartość badań genetycznych w identyfikacji osób o podwyższonym ryzyku ZM także powinna być podkreślana, umożliwiając spersonalizowane podejście do profilaktyki i leczenia. Wreszcie, globalne partnerstwa naukowe i kliniczne są kluczowe w dążeniu do pełniejszego zrozumienia mechanizmów ZM oraz opracowania skutecznych strategii interwencji.